آثار تاريخي – باستاني بخش خوشاب

1- آسياب طبس 2-بناي امامزاده درفك 3- پناهگاه نوده انقلاب 4- آرامگاه گل گنبد 5- آب انبار بابا لنگر 6- چشمه آب شفا بابا لنگر 7- دژ يا كلانتر يا زندان بابا لنگر 8- حمام بابا لنگر 9-سردابه هاي بابا لنگر 10-چهار طاقي بابا لنگر 11-آرامگاه حاج بابا توكل 12-آرامگاه مير مطهر 13-يخچال سلطان آباد 14-تپه ي قصر مشكان 15-چوبليك 16-بقعه ي شاهزاده ابراهيم بن عباس بن علي 17-دژعلي تپه 18-حمام روستاي داراب 19-امامزاده جعفر روستاي چاهك 20- حمام چاهك 21- دژعنبرستان 22-حمام عنبرستان 23 – پشته تاريخي رباط جز 24-محوطه تاريخي برقبان

1- آسياب طبس :يكي از آثار تاريخي مربوط به قرون اوليه و مياني اسلامي كه واقع در روستاي طبس است .

2- بناي امامزاده درفك :مربوط به دوره صفويه بوده كه در دوره قاجاريه هم مرمت شده ليكن به علت فرسودگي بنا توسط اهالي تجديد بنا شده است

غار درفك از ديگر آثار تاريخي بخش است كه جنبه پناهگاهي براي مردم داشته است و احتمالا در قرون 8-7ه ق مورد استفاده قرارگرفته است اين پناهگاه قابل مقايسه با پناهگاه قلعه ي كهنه ششتمد و رامشين و بابالنگر و نوده انقلاب است .

3-پناهگاه نوده انقلاب :از جمله پناهگاههاي داخل دشت است معماري اين نوع پناهگاه در سطح شهرستان سبزوارمنحصر به فرد است معماري ديگر پناهگاهها روي پشته واقع گرديده ليكن اين معماري در دل زمين حفر گرديده است

4-آرامگاه گل گنبد :گل گنبد تطور شده ي گور گنبد است گور در زبان كردي يعني سنگ و گور گنبد يعني گنبدسنگي .سنگ بنا از نوع رسوبي و بوم براست كه درحاشيه روستا به وفور ديده ميشود .اسلوب معماري بنا و نحوه تبديل پلان از مربع به دايره با گوشه سازيهاي انجام گرفته و كشيدگي اندام بنا دهانه كم ارتفاع زياد مربوط به دوره مغول است ورودي بنا بصورت ايوان از ضلع جنوبي است كه در طرفين ورودي بقاياي ايواني است كه داراي پلكان دسترسي به بام بنا بوده اين رشته پلكانها كه بصورت دايره كار شده در حكم پشت بند ايوان بوده است پيمودن يا هندسه گنبد خانه مربع است كه با طاقهاي جناقي و گوشه سازيهايي با استفاده از قاعده سكنج نسبت به تبديل پلان از چهار به هشت و شانزده و نهايتا شصت و چهار اقدام كرده اند و زمينه بشن گنبد را جهت اجراي عرق چين بوجود آورده اند گنبد خانه در چهار جهت اصلي بصورت در گاهي قابل دسترسي بوده كه در حال حاضر مسدود شده است اين نوع معماري متاثر ازچهار طاقيهاي ايران قبل از اسلام است اين بنا قابل مقايسه با بناي تاريخي حاج بابا توكل و ميرمطهر در بابالنگر و ابنيه تاريخي جوين ميباشد آقاي عباسعلي بيات 35ساله اهل و ساكن روستاي گل گنبد به نقل سينه به سينه ميگويد :نوه ي يكي ازامامان در اين مكان دفن است يك زن با دو فرزند

5- آب انبار بابالنگر :به منظور سهولت در دسترسي به آب و رفاه حال و زوار علاوه براينكه در دامنه كوه و در جوار روستاي قديمي بابالنگر آب و قنات وجود داشته به فاصله 40متري و در سمت راست كاروانسرا يك حوض انبار از نوع دومخزني ايجادكرده اند كه داراي ورودي و خروجي آب است هدايت آبهاي دامنه جنوبي كوههاي اثقلان به اين حوض انبار و محلي براي خروج سرريز آب ازحوض انبار از جمله ويژگيهاي منحصر به فرد اين حوض انبار است كه درحوض انبارهاي مشابه در نقاط دشت اينگونه نيست بربدنه ي مخزن حوض انبار مصالح معماري ديده نمي شود بلكه اندودي از ساروج رابرعارضه هاي موجود بعد از حفاري كشيده اند كه مخزن عايق بندي شود .

6- چشمه آب شفا بابالنگر :لنگر مترادف خانقاه است در دوران اسلامي زائرين زيارت به عشق زيارت بابا به اين مكان مي آمده اند كساني كه رنج سفر را براي رضاي دل و آرامش جان برخود هموار مي كرده اند و بانذر و نذورات به اين مكان مي آمده اند و بعد از انجام مراسم در بازگشت به جهت تيمن و تبرك آب چشمه ي شفا صورت ميگيرد مسير دسترسي به چشمه كاملا از سنگريزه پاك است و سنگريزه را به صورت چهل كه در گويش سبزوار به آن چل با كسر چ

ميگويندانباشته اند با اين كار هم راه نظافت شده هم اينكه علامت و نشاني براي راهنمايي زائرين به محل چشمه مي باشد ميگويند .

7- دژيا كلانتر يا زندان بابا لنگر :تاريخچه بنا با عنايت به مواد فرهنگي در لايه سطحي همچنين مصالح و نحوه اجراي طاق و سقف اين بنا در قرون نهم يا يازدهم ه ق احداث شده است پلان بنا به شكل تقريبا صليب است تا چليپا ،سقف بنا از نوعي جناقي است و مصالح آن خشت و آجر با ملاط گل و گچ است هندسه بنا تقريبا مستطيل شكل است قرارگيري بنا روي پشته اي صخره اي كه تنهاراه دسترسي به آن از ضلع شمالي است وجود احتمال زندان بودن محل را تشديد ميكند اطاقها به طول و عرض تقريبي 2متر بقاياي معماري در برج در طرفين ورودي شمالي بنا مشهود است بعضي ها معتقدند بعنوان دژ ديده باني و تدافعي بوده كه احتمال تدافعي و بعنوان قراول خانه در ورودي به محل چنانچه ورودي مجموعه از اين محل باشد تاحدود ي پذيرفتني است اما تازمانيكه گمانه زني باستان شناسي درمحل صورت نگيرد اين محل هم مانند صدها اثر تاريخي ديگر شهرستان سبزوار كه به صورت مجهول است مجهول باقي خواهد ماند .بعضي از باستان شناسان باعنايت به اينكه مكان مشرف به روستاي قديمي و از طرف ديگر متكي به كوه است معتقدند مكان از موقعيت سوق الحيشي برخوردار بوده لذا دژديده باني است .اما آثار روستايي قديمي براساس بقاياي معماري روستايي با حدودا 10خانوار را تعريف ميكنند كه همچنين بنائي بعيد ميرسد براي حفاظت از آنان باشد و اگر براي مجموعه باشد كه نقاط رفيع تر در محل موجود است.

8-حمام بابالنگر :اين حمام از نوع خزينه اي است پيمون يا هندسه آن مستطيل شكل است ورودي حمام از ضلع جنوب شرقي است .ساختمان حمام نسبت به سطح عمومي ارتفاع ندارد.

بلكه همسطح زمين است تهويه آن بوسيله چند هورنو درسقف صورت مي گيرد .آب حمام از چشمه قنات درضلع غربي آن تامين مي شود . حمام داراي سربينه وصحن گرمخانه واطاق نظافت است .خزينه آن درانتهاي ضلع شرقي حمام قرارگرفته است وگلخن حمام درضلع شرقي است . مصالح بنا از سنگ وآجر وملات ساروج بصورت زيره عايق بندي شده است .طول حمام حدوداٌ 15متر مي باشد. اختلاف ارتفاع زمين باعث هدايت آب به درون حمام وخروج پساب آن شده است . باعنايت به اسلوب معماري ونحوه اجراي مصالح همچنين اخبار محلي وواقع شدن درمجموعه تاريخي بابا لنگر همچنين مكمل خلاء اسناد تاريخي فرهنگي آن دررديف آثار ملي كشور به شماره 10902ثبت گرديده است . ارتفاع حمام از سطح دريا1511متر عرض جغرافيايي 4062018وطول جغرافيايي 600502واقع گرديده است .

9-سردابه هاي بابالنگر: مقابرگروهي با مصالح سنگ وساروج كه دردل كوه كنده شده به تعداد حدوداٌ 70سردابه كه ارتفاع خيلي كمي نسبت به سطح عمومي دارد گروهي معتقدند اين سردابه هامربوط به قبل از اسلام است وگروهي معتقدند سردابه هاي گروهي به اين شكل مربوط به قرن 8و9 ه ق است . آقاي قره خاني بهار به نقل از باستان شناس ايراني كه نامش را ذكر نكرده مي گويد: [ درقرنهاي 8و9ه ق درمنطقه خراسان پاره اي مقابر اسلامي رانيز در درون اطاقكهاي سنگي كنده اند كه چند نوع ازآنها توسط يكي از باستان شناسان ايراني درحوالي بجنورد ونيز حوالي روستاي لنگر بين قوچان ونيشابور بررسي شده واحتمال است دخمه ي چهل دختر نيز مي توانسته دراصل اطاقكي بوده باشد كه از آن بعنوان جايگاه مقابر اسلامي استفاده مي شده واين فقط يك حدس واحتمال است . يكي از سردابه ها كه ورودي آن بازاست وپوشش ومعماري آن قابل بررسي است . ارتفاع آن نسبت به سطح عمومي حدوداٌ 1متر است ودرمقايسه با دخمه چهل دختر كه حدوداٍ ٌ 30/2 ارتفاع دارد بسياري كم ارتفاع مي باشد. پوشش سقف ازنوع قوس دار است كه تقريباٌ نيم بيضي وپنج اوهفت است هرچند كه برداشت ورسم فني نشده است وبراساس شكل وظاهر قضاوت صورت گرفته است وجود اين همه سردابه آن هم درقرن هفتم ه ق درزمانيكه حمله مغول امان وآسايش مردم را گرفته ودفن ونگهداري اموات به اين شكل محترمانه باآن بي نظمي حاكم برآن دوران جاي تامل وانديشه دارد ونياز به بررسي بيشتري است . واقع شدن بابا برمسير كارواني جاده قديم درمحل برخورد بيهق – خبوشان (قوچان ) اسفراين ونيشابور ممكن است جايگاهي براي قبوال اماني باشد كه كاروانيان اموات خود را تدفين ميكرده اند اما بي نظمي اوايل حمله مغول ؟ چون اين اثر مكمل خلاء اسناد تاريخي فرهنگي شمال شرق كشور بوده همچنين نزد عموم مردم محل مورد احترام درفهرست آثار ملي كشور به شماره 10899درتاريخ 2/11/82ثبت گرديده اين بنا از سطح دريا 1561متر ارتفاع داردوموقعيت جغرافيايي آن با سيستم GPSUTM عرض جغرافيايي 4062249و طول جغرافيايي 600371مي باشد.

چهار طاقي بابا لنگر ( آتشكده ) : اين چهار طاقي براي اولين بار توسط آقاي محمود بختياري شهري كارشناس باستان شناس و عضو هيئت علمي پژوهشكده باستان شناسي سازمان ميراث فرهنگي وصنايع دستي وگردشگري استان خراسان رضوي درپايان نامه ي كارشناسي ارشدوي منتشر شد وبه شماره 11773درفهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيد.

هدف پژوهش مجموعه ي تاريخي – مذهبي بابا لنگر است روش پژوهش تاريخي پيمايشي با

استفاده از مشاهده است يافته ها نشان مي دهد كه آثار باستاني منطقه سرولايت نيشابور ودره يام سبزوار داراي شاخص هاي معماري ويژه اي هستند وبا توجه به محوطه هاي باستاني موجود از سابقه كمي برخوردارند اين آثار شامل ابنيه ومحوطه هاي باستاني هستند درطيفي زماني از دوره تاريخي تا عصر حاضر وبخصوص قرون ميانه اسلامي قرار دارند .مجموعه بابا لنگر نيز كه درارتباط نزديك به آثار منطقه شكل گرفته متعلق به دوره ساساني دوبناي آرامگاه – حدود صد سردابه ي زيرزميني با معماري خاص يك كاروانسرا با زائر سرا يك حمام متعلق به دوره ايلخاني يك حوض انبار ويك دژ است . باتوجه به وحدت معماري اين آثار ووجود آتشكده مير مظفر در جوار اين مجموعه بايد آثار ياد شده را متاثر ازآن دانست علل موثر درايجاد اين كانون درابعادجغرافيايي وطبيعي واقليمي اوضاع سياسي اجتماعي وپيشينه تاريخي مذهبي قابل ملاحظه وبررسي هستند .اين اثر بر رفيعترين قله ي شرقي رشته كوه اثقلان واقع شده مصالح بنا از سنگ وملات آن ساروج است.

10-آرامگاه حاج بابا توكل : آرامگاه بابا حاج توكل سازه اي سنگي با مصالح بوم است بوم سنگ ها فاقد تراش هستند . ليكن فاصله ملات خور سنگها بند كشي شده است داخل فضا داراي اندود گچ است وتزئينات گچ كاري بصورت استامپي درآن ديده مي شود . نمونه ي اين تزئينات دربناي امامزاده سيرغان جوين موجود است همچنين دربناي اوليه امامزاده نوده انقلاب بوده است . بنا داراي سردابه است وضريحي چوبي درمركز آن قرار دارد.

11-آرامگاه مير مطهر: پيمون بنا تقريباٌ مستطيل شكل است .بنا داراي تعادل وتقارن وريتم درهندسه واجرا مي باشد سير كولاسيون نور وتهويه در بنا بوسيله درورودي وهورنو درسقف وبدنه بوده كه درحال حاضر هورنو مسدود است تمام فضاهاي پر بنا باربر هستند وپارتيشن بندي دراين فضا وجود ندارد.فضاي خالي شامل فضاي باز محلي كه اين بنا تعامل ارتباطي با فضاي ارگانيك اطراف برقرار مي كند از ضلع شمال شرقي است – فضاي نيمه باز - فضاي گنبد خانه وايوان ورودي است همچنين فضاي بسته طاقنماهايي نسبتاٌ كم عمق داخل گنبد خانه است اطاقي درضلع شمالي به بنا الحاق شده است كه تعادل بنا رابه هم زده بيرون بنا داراي طاقنماهاي كم عمق است . بنا به لحاظ سازه اي از گل وسنگ وآجر وگچ وآهك تشكيل شده است پي بندي بنا سنگي است وكرسي چيني آن با سنگ صورت گرفته بقيه سازه ازآجر است .پلان بنا قابل مقايسه با بناي چوبليك – حاج بابا توكل – ميرمطهر – گل گنبد درهمين بخش مي باشد. اين آرامگاه به دليل ارزشهاي معماري تاريخي وفرهنگي به شماره 10900درفهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است عرض جغرافيايي بنا 4062245طول جغرافيايي 600382وارتفاع از سطح دريا 1561متر مي باشد . باعنايت به اسلوب معماري قدمت بنا قرن 7ه ق تشخيص داده شده است .

12-يخچال سلطان آباد : پيمون (هندسه) دايره شكل مشخصات معماري قطر حدوداٌ 8متر داراي دو ورودي است يكي از ضلع شمالي يكي از جنوبي قطر دهانه 30/1 سانتي متر ضلع جنوبي وقطر دهانه ضلع شمالي 20/2 سانتي متر است . ارتفاع آن 8متر ومحيط آن 45متر مي باشد. نوع پوشش طاق ازنوع بستو است .مصالح آن خشت وگل است كه ازگل درايجاد عايق استفاده كرده اند . چاله يخ حدوداٌ 6متر بوده ديواره هاي سايه اندازه آن ازبين رفته است . باعنايت به اسلوب معماري وبررسي هاي ميداني قدمت بنا به دوره قاجاريه مي رسدوچون مكمل خلاء اسناد تاريخي شهر سلطان آباد است درفهرست آثار ملي كشور به شماره 11022ثبت شده است .درضلع جنوبي مكاني است كه ازآنجا ميريخ يخها را به چاله ي يخ مي آورده درضلع شمالي منتهي به اطاقكي مي شده كه درآنجا يخ ها را به فروش مي رسانده اند براي جلوگيري ازآب شدن يخ درفصل گرماچاهي داخل چاله ي يخ حفرميكرده اند كه زه ورطوبت چاله به درون آن هدايت مي شده است.

13-تپه ي قصر مشكان:

موقعيت طبيعي : طول جغرافيايي 9-58عرض جغرافيايي 32-36ارتفاع از سطح اثر 1212موقعيت فعلي 500متري شرق روستاي مشكان براساس مواد فرنگي لايه سطحي ريشه هاي حيات دراين محل به قرن 4تا9ه ق مي رسد.طول تقريبي 100متر عرض 80متر وارتفاع 6متر ازانهدام مواد ومصالح گل وخشت توده اي خاكي بوجود آورده كه چنانچه مقايسه اي با دژ علي تپه شود شايد بتوان گفت به هنگام متروك شدن دژ علي تپه اين محل رونق گرفته است قناتي درضلع جنوبي تپه موجود است كه ممكن است نشاني ازهسته ي اوليه شكل گيري زندگي باتوجه به قرار گيري اين تپه دردشت با آب قنات باشد.

14-چوبليك : اين بنا برروي پشته اي از سنگ طبيعي درجنوب شهر سلطان آباد قرار گرفته پلان بنا مستطيل شكل است ورودي بنا از ضلع شرقي و اصطلاحا رو به امام رضا ميباشد طول بنا 11متر عرض آن 8متر و دهانه ي پيشخوان ورودي 60/3سانتي متر دهانه ورودي به مقبره 20/1سانتي متر است داراي دو در گاهي در ضلع شمالي و جنوبي ميباشد كه در گاهي ضلع شمالي آن كاملا مسدود است سقف بنا از بين رفته در حال حاضر بنا حدودا 2متر از سطح عمومي محل ارتفاع دارد مصالح آن زا آجر و سنگ ،دهانه ورودي داراي طاق نعل در گاهي با آجر كاري رومي ميباشد با توجه به اسلوب معماري اين بنا مربوط به دوره قاجار يه است .

15-بقعه شاهزاده ابراهيم بن عباس بن علي :اين بنا از جمله ابنيه تاريخي دوره صفويه بوده كه به دليل عدم آگاهي مسئولين وقت از ارزش تاريخي بنا با تمام تزئينات آينه كاري ،كاشيكاري و به جهت استحكام بخشي بناي آن تخريب و با مصالح آجر گري ،سنگ و سيمان تجديد بنا ميشود اين بنا در مركز روستاي نوده انقلاب هر روزه پذيراي خيل مشتاقان و زائران اهل بيت عليهم السلام است كه با طي مسافت از راه دور و نزديك به جهت تبرك به اين بارگاه ملكوتي مشرف مي شوند اين بنا داراي امكانات جنبي مانند زائرسرا و سرويس هاي بهداشتي و فضاي سبز خوبي است .

16-دژعلي تپه :بر اساس مواد فرهنگي حاصله از بررسي شناسايي لايه سطحي ريشه هاي حيات در اين تپه به دوران تاريخي ميرسد و استمرار زندگي در آن تا قرن 6،7ه ق ادامه داشته سپس به دلايل نامعلوم احتمالا جنگ يا زلزله يا كم آبي و ... محل خالي از سكنه و متروك شده است كه محل چون مكمل خلا اسناد تاريخي فرهنگي منطقه خوشاب و شمال شرقي ايران است

17-حمام روستاي داراب :روستاي داراب از جمله روستاهاي كوهپايه اي محسوب ميشود كه به دليل پرهيز ار خطرات انساني و طبيعي ،بافت قديمي روستا بر كوه استوار شده است تراكم معماري در محل –كوچه هاي كم عرض تودر تو حكايت از اضطراب سياسي حاكم بردوران گذشته اين محل دارد در دل اين بافت بقاياي حمام خزينه اي شامل :بينه، سربينه ،گرمخانه و گلخن وجود دارد كه با تخليه آوار و استحكام بخشي ميتوان به آن كاربري مثل كتابخانه يا موضوع فرهنگي مورد نياز روستا داد اين بنا قابليت ثبت در فهرست آثار ملي دارد موقعيت خوب روستا مشرف به دشت و عبور رودخانه دائمي يام از ضلع شرقي روستا موقعيت خوبي براي گردشگري بوجود آورده است با عنايت به مواد و مصالح و فرم و نوع حمام قدمت بنا مربوط به اواخر دوره قاجاريه مي باشد

18-امامزاده جعفر روستاي چاهك :اين بنا از ابنيه ارزشمند دوره صفويه بوده كه مرحوم قرهخاني بهار آن را توصيف كرده است كه خلاصه اي از آن را مي آوريم بنايي است 8ضلعي كه در جبهه شمالي و جنوبي آن را الحاقات خشتي در برگرفته است بناي اصلي و اطاق مقبره برروي يك سكوي آجري بنا شده كه ايوان اصلي بنا بدانجا باز ميشود اين سكو 60/16متر طول دارد و 50/2متر عرض دارد در دوره قاجاريه داخل بنا راكلا سفيد كاري كرده و حاشيه ابتداي شروع گنبدرا با آيه وان يكاد كه زمينه لاجوردي رنگ نوشته شده مزين كرده اند در داخل بنا قطعه سنگي موجود است كه جاي پاي كودكي را با ظرافت خاصي در آن حكاكي كرده اند اين سنگ سياه رنگ امروز برديوار جانب غربي بناالصاق شده و گويا در اصل از محلي ديگر به اينجا آورد شده است و جاي پاي مزبور متعلق به امامزاده مدفون در اين بقعه است .

19-حمام چاهك :از جمله آثار تاريخي ارزشمند مربوط به دوره قاجاريه ميباشد كه برنامه ثبت اين اثر درفهرست آثار ملي به كميته ثبت استان خراسان رضوي اعلام شده است .

دژعنبرستان :درسال 1265قمري اين دژقابل استفاده بوده كه مردم را از خطرات حوادث حفظ مي كرده است كه آثار و بقاياي آن هنوز در روستا به جاي مانده است .

20-حمام عنبرستان :از جمله آثار تاريخي ارزشمند ديگر بخش است كه درخواست ثبت آن در فهرست آثار ملي صورت گرفته در اين بخش به دليل عدم انجام تكميل مطالعات باستان شناسي بسياري از روستاها بررسي نشده لذا به ناچار اين فضاها از جمله نقاط تاريك و ناشناخته شهرستان و بخش است كه به محض تامين اعتبار لازم مطالعات بررسي شناسايي و به تبع از آن ثبت آثار صورت خواهد گرفت .

21-پشته تاريخي رباط جز :از جمله آثار تاريخي ارزشمند خوشاب ،تپه تاريخي رباط جز است كه از انهدام سازه هاي خشتي و گلي و توده اي خاكي با مواد فرهنگي مربوط به قرون اوليه و مياني دوران اسلامي بوجود آورده اين پشته به سال 1377ميله گذاري شده و از قوانين حفظ ميراث فرهنگي برخورداراست چون اثر مكمل خلااسناد تاريخي فرهنگي است لذا پيشنهاد ثبت اثر در فهرست آثار ملي ايران داده شده است .